Η συνοικία της Νίκαιας γνώρισε την μεγαλύτερη αιματοχυσία στην περιοχή της Αθήνας και αποτελεί τόπο συλλογικής μνήμης με ευρύτερους συμβολισμούς για την περίοδο της Κατοχής.
Η Νίκαια είναι από τα μεγαλύτερα προάστια του Πειραιά και μια από τις πολυπληθέστερες περιοχές της πρωτεύουσας. Το αρχικό όνομα της συνοικίας ήταν Κοκκινιά, λόγω του κόκκινου χρώματος του εδάφους της. Η ιστορία της ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του 1920, όταν εγκαταστάθηκαν εκεί χιλιάδες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο, κυρίως από τις περιοχές της Σμύρνης, της Βιθυνίας, της Τραπεζούντας και του Ικονίου. Τότε ανεγέρθηκαν περίπου 1000 διώροφες οικίες για να στεγάσουν 50.000 άτομα, καθώς και εργοστάσια και βιοτεχνίες. Η περιοχή έγινε Δήμος το 1934 και μετονομάστηκε τον Σεπτέμβριο του 1940.
Τις παραμονές του Πολέμου, οι κάτοικοι της Νίκαιας ήταν σχεδόν όλοι εργάτες και οι συνθήκες διαβίωσής τους ήδη αρκετά δύσκολες. Η Κατοχή επιδείνωσε την κατάσταση, με αποτέλεσμα χιλιάδες να χάσουν τη ζωή τους από την πείνα και τις ασθένειες, κυρίως το χειμώνα του 1941-42. Παράλληλα, η Νίκαια αποτέλεσε προπύργιο της κομμουνιστικής αντίστασης στην πρωτεύουσα, οπότε και γνώρισε την ανεξέλεγκτη βία των κατοχικών δυνάμεων.
Στις 17 Αυγούστου 1944, ισχυρές δυνάμεις της Βέρμαχτ (Wehrmacht), των Ες-Ες (SS–Schutzstaffel) και μονάδες των Ταγμάτων Ασφαλείας –ελληνικές δοσιλογικές μονάδες– περικύκλωσαν τη Νίκαια και συγκέντρωσαν στην Πλατεία Οσίας Ξένης όλους τους άνδρες ηλικίας 14 έως 60 ετών. Εκεί, με τη βοήθεια πληροφοριοδοτών, ξεχώρισαν όσους είχαν ανάμειξη στις αριστερές αντιστασιακές οργανώσεις του ΕΑΜ (Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου), του ΕΛΑΣ (Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού) και της ΕΠΟΝ (Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων) και τους εκτέλεσαν ομαδικά σε ένα υφαντουργείο που βρισκόταν στο πίσω μέρος της πλατείας, γνωστό και ως «μάντρα». Παράλληλα, κατέστρεψαν πολλά σπίτια και σκότωσαν αδιάκριτα πολλούς κατοίκους στη γειτονιά της Νεάπολης, στο βόρειο τμήμα της συνοικίας. Συνολικά, εκείνη την ημέρα έχασαν τη ζωή τους περίπου 150-200 άτομα, ενώ 5.000 όμηροι οδηγήθηκαν στο Στρατόπεδο Χαϊδαρίου και, λίγες μέρες αργότερα, εκτοπίστηκαν στα γερμανικά στρατόπεδα.
Το «μπλόκο» της Κοκκινιάς, όπως έχουν μείνει στην ιστορία τα αιματηρά γεγονότα εκείνης της ημέρας, στιγμάτισε την συνοικία, η οποία έχει επίσημα χαρακτηρισθεί από το ελληνικό κράτος ως μαρτυρική πόλη. Η επέτειος του γεγονότος εορτάζεται με μεγάλη συμμετοχή από τις τοπικές αρχές και τους πολίτες, με επίκεντρο των εκδηλώσεων την Πλατεία Οσίας Ξένης, όπου, τη δεκαετία του 1960, ανεγέρθηκε μνημείο προς τιμήν των θυμάτων. Το υφαντήριο όπου πραγματοποιήθηκαν οι εκτελέσεις στεγάζει, εδώ και λίγα χρόνια, Μουσείο Εθνικής Αντίστασης και δέχεται πολυάριθμες επισκέψεις από επισήμους και σχολεία.
