Το εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης που καταστράφηκε το 1942, καταλάμβανε μεγάλη έκταση έξω από τα ανατολικά τείχη της πόλης, στο χώρο που σήμερα εκτείνεται τμήμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.).
Η πλειοψηφία των τάφων του χώρου, που βρισκόταν βορειότερα των οθωμανικών και νοτιότερα των χριστιανικών νεκροταφείων, ανήκαν στους εβραίους που εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη μετά την εκδίωξή τους από χώρες της Δυτικής Ευρώπης κατά τον δέκατο πέμπτο αιώνα. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, ότι οι ανασκαφές που έγιναν στον χώρο κατά τη διάνοιξη των θεμελίων για την ανέγερση των κτιρίων του Πανεπιστημίου, αποκάλυψαν παλαιοχριστιανικούς τάφους, οι οποίοι ανήκαν μεταξύ άλλων και σε εβραίους κατοίκους της πόλης. Το γεγονός αποτελεί μαρτυρία αφενός, της συνεχούς χρήσης του χώρου ως νεκροταφείο και αφετέρου, της διαρκούς παρουσίας εβραίων στο ιστορικό παρελθόν της Θεσσαλονίκης.
Το νεκροταφείο ονομαζόταν αρχικά «Λα Πουέρτα Ρεδόντα». Λόγω όμως της μεγάλης του έκτασης, δόθηκαν διάφορες ονομασίες στις επιμέρους θέσεις του νεκροταφείου, όπως «Πουέρτα Τσίκα», «Λα Χολέρα», «Λα Χολέρα Γκράντε» και «Ελός Πίνος». Το μέγεθος του εβραϊκού νεκροταφείου ήταν τεράστιο: αριθμούσε γύρω στους 400.000 τάφους ατόμων ηλικίας άνω των 12 ετών και ισάριθμους παιδικούς τάφους. Αυτό οφειλόταν σε θρησκευτικούς λόγους που απαγόρευαν την εκταφή των νεκρών, με αποτέλεσμα η εβραϊκή κοινότητα να αγοράζει νέους χώρους για την επέκτασή του.
Όμως, με την αύξηση του πληθυσμού και την εκτός των τειχών επέκταση της πόλης, άρχισαν να δημιουργούνται προβλήματα με τις εκτάσεις των νεκροταφείων, καθώς αυτά έκοβαν την πόλη στα δύο. Έτσι, το 1890, για τη διάνοιξη της οδού Χαμιδιέ (τη σημερινή Εθνικής Αμύνης) απαλλοτριώθηκε μέρος του εβραϊκού νεκροταφείου κατά μήκος των ανατολικών τειχών. Επίσης, μετά την πυρκαγιά του 1917, ο Γάλλος μηχανικός και πολεοδόμος που είχε αναλάβει το σχεδιασμό της πόλης, Ερνέστ Εμπράρ, πρότεινε η έκταση του νεκροταφείου να γίνει άλσος, να δοθεί χώρος για την επέκταση του Πανεπιστημίου και να μεταφερθούν τα νεκροταφεία σε άλλο χώρο.
Το ελληνικό κράτος ανανέωσε αυτή την πρόταση το 1931, τρία χρόνια μετά απαλλοτρίωση έκτασης για την εγκατάσταση προσφύγων, παρά τους νόμους που προστάτευαν τα Κοιμητήρια. Μετά τις έντονες αντιδράσεις της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, το 1937 επήλθε συμβιβασμός, σύμφωνα με τον οποίο θα απαγορευόταν η εκταφή των νεκρών, ο χώρος θα μετατρεπόταν σε άλσος και θα παραχωρούνταν νέος χώρος για το νεκροταφείο της Εβραϊκής Κοινότητας.
Το 1942, έναν χρόνο μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς, 9.000 εβραίοι της Θεσσαλονίκης στάλθηκαν σε καταναγκαστικά έργα ανά την Ελλάδα. Για την επιστροφή τους, ο Μαξ Μέρτενς (Max Mertens), εισαγγελέας και Σύμβουλος της Στρατιωτικής Διοίκησης Θεσσαλονίκης, ζήτησε από την Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλης την πληρωμή ενός υπέρογκου ποσού. Η Κοινότητα ανταποκρίθηκε σε μέρος μόνο του ποσού και ο Μέρτενς ζήτησε το υπόλοιπο να συμπληρωθεί με την απαλλοτρίωση του νεκροταφείου.
Τον Δεκέμβριο του 1942, ο Μέρτενς επισκέφθηκε το νεκροταφείο μαζί με τον γενικό διοικητή Β. Σιμωνίδη, τον αρχιραβίνο Κόρετς, τον μηχανικό του Δήμου και άλλους. Ο Μέρτενς δήλωσε επί τόπου την απόφασή του να απαλλοτριωθεί μέρος του νεκροταφείου κοντά στο Πανεπιστήμιο και στον συνοικισμό Σαράντα Εκκλησιές, καθώς και να παραμείνει άθικτο το υπόλοιπο νεκροταφείο και ιδιαίτερα οι τάφοι των τελευταίων 30 ετών. Από τις αποφάσεις αυτές καμία δεν τηρήθηκε.
Σύμφωνα με όσα αναφέρει στο βιβλίο του «In Memoriam» ο ραβίνος Μιχαέλ Μόλχο, που ήταν αυτόπτης μάρτυρας του επεισοδίου, αφού ο Μέρτενς αναχώρησε οδικώς από το νεκροταφείο, οι εκπρόσωποι των ελληνικών κατοχικών αρχών έδωσαν εντολή να καταστραφούν τα πάντα, από τους αρχαιότερους μέχρι τους πιο πρόσφατους τάφους. Μέσα σε λίγες ημέρες καταστράφηκε ιστορία αιώνων, προοίμιο της τραγωδίας που περίμενε τους 50.000 εβραίους της πόλης, οι οποίοι υπό την εποπτεία του Μέρτενς εξοντώθηκαν στο Ολοκαύτωμα.
Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο τιμώντας την άλλοτε πολυπληθή εβραϊκή κοινότητα Θεσσαλονίκης που αφανίστηκε, ανήγειρε μνημείο των Θεσσαλονικέων Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων, το οποίο κοσμεί το φουαγιέ της αίθουσας τελετών του ιδρύματος. Το Νοέμβριο του 2014, σε ανάμνηση του παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου, ανεγέρθηκε μνημείο στο πάρκο του Αστεροσκοπείου του Α.Π.Θ.
Τοποθεσία
Μνημείο του παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ)
Πάρκο του Αστεροσκοπείου του ΑΠΘ
Πανεπιστημιούπολη
Θεσσαλονίκη
